Viktor E. Frankl: « Δεν υπάρχει τίποτε στον κόσμο, τολμώ να πω, που θα μπορούσε τόσο αποτελεσματικά να βοηθήσει ένα άνθρωπο να επιζήσει, ακόμα και κάτω από τις πιο δυσμενείς συνθήκες, όσο η επίγνωση ότι υπάρχει νόημα και σκοπός στη ζωή του». « Εκείνο που στην πραγματικότητα χρειάζεται ο άνθρωπος δεν είναι μια κατάσταση με όσο το δυνατό λιγότερο εσωτερική ένταση, αλλά μάλλον η προσπάθεια και ο αγώνας για κάποιο σκοπό για τον οποίο ν’ αξίζει ν’ αγωνιστεί.» (V. E. Frankl, Αναζητώντας το νόημα της ζωής και της ελευθερίας, εκδ. Ταμασός, σελ, 132, 133)

Εισαγωγή 

« Γεννιόμαστε για να γίνουμε άνθρωποι……Η ανθρώπινη φύση είναι εν μέρει αυθορμητισμός, αλλά και τεχνητή σκοπιμότητα.»[1] Η προσέγγιση της ανθρωπότητας στα πλαίσια μιας δυναμικής προοπτικής αντανακλά όχι μόνο την αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά και τον άνθρωπο ως υποκείμενο.[2] Η γνώση της πραγματικότητας (ειδέναι) αποκτά νόημα όχι ανεξάρτητα από το υποκείμενο, αλλά ως γνώση του κόσμου από κοινού (συνειδέναι) με τους άλλους ανθρώπους – υποκείμενα της γνωστικής διαδικασίας[3]. Από την διυποκειμενική συναλλαγή με τους ομοίους μας μαθαίνουμε τις σημασίες που εκφράζουν το κοινωνικό μας γίγνεσθαι και  συχνά τις μετασχηματίζουμε ανανοηματοδοτώντας τη συλλογική μας θεωρία και πράξη. Η δυνατότητα μας για αυτογνωσία – αυτοσυνείδηση περνά μέσα από τους άλλους, μέσα από τους όμοιους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται στα πλαίσια της καθολικής σχέσης κοινωνικής συνείδησης και κοινωνικού είναι μέσα από καθολικές αναγωγές, όπως
το νόημα της ζωής, η θέση και η αποστολή του μέσα στον κόσμο[4].

Ποιο νόημα ζωής και ποιοι σκοποί του βίου συνάδουν περισσότερο προς ένα δημιουργικό παιδαγωγικό έργο; Το ερευνητικό αυτό ερώτημα θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε εκλαμβάνοντας  την εκ μέρους των ανθρώπων αναζήτηση του νοήματος της ζωής ως πρωταρχική κινητήρια δύναμη και όχι ως μια ‘’δευτερεύουσα εκλογίκευση’’ των ενστικτωδών ορμών τους[5].

 1. Viktor E. Frankl, Οι νοηματοδοτήσεις της ανθρώπινης ζωής.

Για τον Viktor Frankl ο άνθρωπος είναι μια πνευματική οντότητα που αναζητά το νόημα της ζωής μέσα από πράξεις ελευθερίας. Έχει τη δυνατότητα της ελεύθερης επιλογής παρά το γεγονός ότι είναι διαλεκτικά εξαρτώμενος από ψυχο-κοινωνικούς και βιο-φυσικούς παράγοντες. Παρά τον διαφαινόμενο ντετερμινισμό υπάρχει μια ελευθερία-δυνατότητα επιλογής-η οποία βιώνεται ως εμπειρία απελευθέρωσης από οιονδήποτε περιορισμό. Η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον του δεν αντανακλά μια απλή και νομοτελειακή αντίδραση στα ερεθίσματα που δέχεται, αλλά πραγματώνεται με ένα μοναδικό και ιδιαίτερο τρόπο σε κάθε περίσταση.

Εκτός από τις γενικές-εξ απόψεως ισχύος-ηθικές και κοινωνικές αξίες ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ανακαλύπτει σε προσωπικό επίπεδο το μοναδικό νόημα της κάθε περίστασης. Η ψυχολογική ισορροπία, χαρά και ολοκλήρωση δεν πραγματώνονται με το άμεσο κυνήγι της ευχαρίστησης-ηδονής κατά την φροϋδική ψυχανάλυση, ούτε με τη θέληση για δύναμη, της αντλεριανής ψυχολογίας, αλλά εστιάζεται στο νόημα της ανθρώπινης ζωής και στη αναζήτηση ενός τέτοιου νοήματος[6]. Ο άνθρωπος ολοκληρώνεται και νιώθει ευτυχισμένος στο βαθμό που επιτυγχάνει αξιόλογους στόχους, οι οποίοι υπερβαίνουν τα στενά πλαίσια της ατομικότητάς του. Το νόημα που εκφράζει την πλήρωση της ανθρώπινης ύπαρξης συνίσταται στην πραγμάτωση τριών αξιακών κατηγοριών, σύμφωνα με τον V. Frankl:

1. Δημιουργικότητα: Αφοσίωση σε προσωπικές δραστηριότητες και ιδιαίτερα στην εργασία, έμπλεες νοήματος όχι μόνο σε προσωπικό αλλά και σε κοινωνικό-συλλογικό επίπεδο.

2. Εμπειρίας: Αγάπη και τέχνη.

3. Προσωπικής στάσης: Θετική και δημιουργική αντιμετώπιση της αναπόφευκτης οδύνης.[7]

            Κάθε άνθρωπος είναι αυτό που ρωτάει για τη ζωή ‘’απαντώντας’’ για τη δική του ζωή. Στη ζωή δεν μπορεί να αποκριθεί παρά μόνο με την υπευθυνότητά του. Για τον V.Frankl το αληθινό νόημα της ζωής μένει να αποκαλυφθεί εντός του κόσμου παρά μέσα στον άνθρωπο ή στην ψυχή του ως κλειστό σύστημα. Η ανθρώπινη υπόσταση εκφράζεται ως κίνηση και κατεύθυνση προς κάτι ή προς κάποιον άλλο από τον εαυτό μας, είτε για ένα νόημα που πρέπει να εκπληρώσεις είτε για έναν άλλο άνθρωπο που μένει να συναντήσεις. Η αυτοπραγμάτωση ως στόχος ζωής νοείται ως ενέργεια παράλληλη της αυθυπέρβασης.[8]

            Ο άνθρωπος δεν υπάρχει απλώς αλλά πάντα αποφασίζει ποια θα είναι η ύπαρξή του, τι θα γίνει ο ίδιος την επόμενη στιγμή. Είναι ικανός να αλλάξει τον κόσμο για το καλύτερο εάν είναι δυνατό και να αλλάξει τον εαυτό του για το καλύτερο εάν είναι αναγκαίο.

 Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η ικανότητα της να υψωθεί πάνω από τις συνθήκες και να αναπτυχθεί πέρα απ’ αυτές με τη συνδρομή της ελευθερίας και της υπευθυνότητας.[9] «Η ελευθερία δεν είναι παρά η αρνητική όψη του όλου φαινομένου του οποίου η θετική όψη είναι η υπευθυνότητα. Μάλιστα η ελευθερία κινδυνεύει να εκφυλιστεί σε αυθαιρεσία εάν δεν βιώνεται με όρους υπευθυνότητας.»[10]

Βασικός συντελεστής στην εξανθρώπιση του ανθρώπου, που συνεργεί στην υπέρβαση αλλά και στην νοηματοδότηση των συνθηκών της ζωής του  είναι η αγάπη. Εκφέρεται ως ο υπέρτατος σκοπός στον οποίο μπορεί να αποβλέπει ο άνθρωπος και μπορούμε σχηματικά να θεωρήσουμε πως η σωτηρία του είναι μέσα από την αγάπη και μέσα στην αγάπη. Σε κατάσταση απόλυτης ερήμωσης μπορεί κανείς, μέσα από τον έμπλεο αγάπης συλλογισμό των αγαπημένων του ,να πετύχει την πλήρωσή της πολύ πιο πέρα από τη σωματική τους υπόσταση. Η αγάπη αποκτά βαθύτερο νόημα στην πνευματική του οντότητα, στον εσώτερο εαυτό του.

Η οδύνη και το πάσχειν ως συνιστώσες των συνθηκών της ανθρώπινης βιωτής προσφέρουν, όπως είδαμε ,στον άνθρωπο τη δυνατότητα να τις υπερβεί νοηματοδώντας τες. Δίχως πάσχειν και θάνατο η ζωή δεν μπορεί να’ ναι πλήρης. Ο τρόπος που ένας άνθρωπος δέχεται το πάσχειν και τη μοίρα, ο τρόπος με τον οποίο φορτώνεται το σταυρό του, του δίνει άφθονες ευκαιρίες να προσθέσει ένα βαθύτερο νόημα στη ζωή του. Μπορεί να μείνει γενναίος, αξιοπρεπής, ανιδιοτελής ή να λησμονήσει την ανθρώπινη αξιοπρέπειά του και να καταλήξει απλώς ένα ζώο.[11] Ίσως όμως το μύχιο-το εσωτερικό- σθένος του ανθρώπου να τον υψώσει πάνω από την εξωτερική του μοίρα.     

           

2. Νόημα ζωής και σκοποί του βίου μέσα από ένα δημιουργικό παιδαγωγικό έργο.

2.1 Παιδεία-Παιδαγωγία-Εκπαίδευση

            Ο Victor Frankl με το έργο του τοποθετεί τον άνθρωπο στο επίκεντρο ενός νοήματος ζωής που τον καθιστά αυτόνομο και υπεύθυνο της διαχείρισης που απαιτεί η ελευθερία του. Στην ίδια προοπτική θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το περιεχόμενο αυτού του νοήματος και των σκοπών του βίου σε συνάρτηση με ένα δημιουργικό παιδαγωγικό έργο, που αποσαφηνίζει εννοιολογικά την παιδεία και την παιδαγωγία και συνδέει το νόημα των δράσεων της με τον άνθρωπο.

            Η παιδεία ως νόημα και στόχος περικλείει το σύνολο των επιτευγμάτων του πνευματικού πολιτισμού-που περνά από γενιά σε γενιά-θεωρούμενων από τη σκοπιά της σημασίας και του ρόλου τους στη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας[12].Είναι η γενική καλλιέργεια του ατόμου μέσα στην κοινωνία του και η ενσάρκωση των αντιθέσεων του πνευματικού πολιτισμού. Συνάμα, δεν προβάλλει ένα ιδεώδες πρότυπο, βάσει του οποίου αξιολογούμε την παιδευτική και μορφωτική αξία γνώσεων, ενεργειών και προγραμμάτων.

            Η διαδικασία της μετάδοση των νοημάτων του τεχνητού περιβάλλοντος και  των ανθρώπινων σχέσεων ως διαμεσολαβημένων απ’ αυτό, αλλά και ως τρόπων ανακάλυψης και ανασύνθεσης τους, διαμορφώνει τον πνευματικό κόσμο του ανθρώπου μέσω της διαμορφωτικής έκφρασης της παιδαγωγίας. Η πνευματική εργασία κατ’ αυτόν τον τρόπο συνιστά μια αποαντικειμενοποίηση και ανακάλυψη νοήματος του ανθρώπινου περιεχομένου που κρύβει ο τεχνητός υλικός κόσμος.[13]

            Η απόκτηση ‘’μορφής’’, προσώπου, προσωπικότητας με ένα σύνολο χαρακτηριστικών (γνώσεων, ικανοτήτων, δεξιοτήτων και στάσεων) δεν αποτελεί έκφραση αποτελέσματος μόνο της παιδαγωγίας, αλλά και κατευθυντήριος σκοπός ενός μορφωτικού εγχειρήματος, που επενεργεί εποπτικά στο παιδαγωγικό έργο, καθοδηγώντας την οργάνωση και διεκπεραίωσή του, αλλά και την επιλογή των μορφωτικών αγαθών και παιδαγωγικών μεθόδων.

            Οι σκοποί της εκπαίδευσης ‘’στιγματίζονται’’ από το δεδομένο κοινωνικό περιβάλλον των κυρίαρχων κοινωνικών σχέσεων, χωρίς αυτό να σημαίνει πως έχουμε μια αυτόματη ταύτιση των ατόμων με τις επιδιώξεις των κοινωνικών θεσμών ή προσαρμογή στις επιταγές των κυρίαρχων κοινωνικών συμφερόντων. Η εκπαιδευτική σκοποθεσία των μελών μιας κοινωνίας μπορεί να βρίσκεται σε μεγαλύτερη ή μικρότερη απόκλιση από τα πρότυπα και τους κανόνες του συνολικού συστηματικού πλαισίου των κοινωνικών σχέσεων.

            Αν θεωρήσουμε την εκπαίδευση ως μετάδοση των επιτευγμάτων του πολιτισμού αυτό προϋποθέτει την κωδικοποίηση, τη συστηματοποίηση, τον αναστοχασμό και τη συνειδητοποίησή τους που καταλήγει στην επιλογή συγκεκριμένων μορφωτικών αγαθών. Οι σκοποί της εκπαίδευσης ενσαρκώνουν μια επιλεκτική στάση προς τα κεκτημένα του πολιτισμού και εκφράζουν τις εκάστοτε σύγχρονες ανάγκες των ανθρώπων, όπως αυτές σχηματοποιούνται στις αντιλήψεις τους για το περιεχόμενο του αγαθού βίου, τις θεμιτές κοινωνικές σχέσεις και το βέλτιστο τύπο προσωπικότητας.[14]

            Στις δυτικές κοινωνίες από την περίοδο του Διαφωτισμού και εντεύθεν οι κυρίαρχες ιδέες της εκπαιδευτικής σκοποθεσίας εγγράφονται στο φιλελεύθερο ρεύμα σκέψης με την υπόσχεση για μέγιστη ανάπτυξη της λογικής ικανότητας και απελευθέρωση από την άγνοια και τη δεισιδαιμονία. Το άτομο προβάλλεται εξιδανικευμένο, ξεχωριστό και ουσιαστικά ο μοναχικός πρωταγωνιστής του βίου του ενώ οι κοινωνικές σχέσεις είναι το εξωτερικό πλαίσιο, το σκηνικό της εκδίπλωσης της ατομικής βούλησης. «Το κοινωνικό με την ιδιαίτερη, νομοτελή δυναμική που διαγράφουν οι εσωτερικές συνάφειες και αντιφάσεις του βρίσκεται πάντα εκτός του ορίζοντα της φιλελεύθερης προβληματικής.»[15].

Για το φιλελευθερισμό η αγορά αποτελεί ένα σημαντικό πεδίο εκδήλωσης και πραγμάτωσης των αυτόνομων επιλογών που σαν ‘’πρότυπο’’ μοντέλο χρησιμοποιείται και στο εκπαιδευτικό σύστημα. «Όταν ο κόσμος των ανθρώπων κυριαρχείται από την ιδιοτέλεια της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του εμπορευματικού ανταγωνισμού η ικανότητα του κομφορμιστικά προσανατολισμένου ατόμου να σκέφτεται λογικά και να επιλέγει αυτόνομα ισοδυναμεί με την ικανότητα του να αναγνωρίζει σ’ όλες τις στιγμές του το ατομικό-ιδιωτικό συμφέρον και να υπολογίζει τα πάντα με βάση τον ύψιστο σκοπό του τελικού ιδιωτικού οφέλους. Η ενίσχυση της αυτονομίας του καθενός να επιλέγει μορφωτικά αγαθά, τα οποία όμως δημιουργούνται και προσφέρονται ως εμπορεύματα δεν σηματοδοτεί τη μεγαλύτερη εξατομίκευση του ενδιαφέροντος για μόρφωση που έχει πάντα τη σφραγίδα της ατομικότητας, αλλά την ιδιωτικοποίηση του ενδιαφέροντος στα πλαίσια μιας καταναλωτικής διαδικασίας που δεν στοχεύει στη συλλογικότητα για τη βελτίωση της εκπαίδευσης και του κοινού καλού.»[16].

Σε μια τέτοια πραγματικότητα η κυρίαρχη εκπαιδευτική σκοποθεσία δεν μπορεί να καθορίζεται από ευγενή ιδεώδη και αγαθές διακηρύξεις καλοπροαίρετων ανθρώπων, αλλά υπάγεται νομοτελειακά στην αναγκαιότητα διαμόρφωσης εμπορεύσιμων φυσικών και πνευματικών ικανοτήτων ως ανταγωνιστικής εργασιακής δύναμης.

Η εκπαίδευση όταν υπηρετεί την αυθεντική κοινωνική πρόοδο βρίσκεται πέρα από εμπορευματοποιημένες γνωστικές διαδικασίες και διαχειριστικές αυταπάτες. Κωδικοποιεί, προβάλλει και διαδίδει τη γνώση για να εντοπίσει τις αντιθέσεις του παρόντος και τις δυνατότητες για μια εναλλακτική κατάσταση στο μέλλον. Η εκπαίδευση για κοινωνική χειραφέτηση συνάδει προς ένα δημιουργικό παιδαγωγικό έργο πέρα από τη φιλελεύθερη αντίληψη περί πολιτικής ίσων ευκαιριών. Η έκφραση της αυθεντικής ανθρώπινης συλλογικότητας και αλληλεγγύης μπορεί να κλονίσει τον κόσμο της ιδιωτικής στόχευσης και της ‘’κλειστής’’ αυτονομίας.

Βέβαια η αυτονομία του ατόμου σε μια προοπτική διαστολής προς το κοινωνικό μπορεί να θεωρηθεί στόχος και σκοπός κάθε εκπαιδευτικού και παιδαγωγικού εγχειρήματος μια και η εκπαίδευση των παιδιών απαιτεί την προετοιμασία για σχέσεις και όχι απλά για το σεβασμό της αυτονομίας των άλλων όπως το απαιτεί ο φιλελευθερισμός. Η ατομικότητα τελειώνεται μέσα στην κοινωνικότητα. Οι άλλοι δεν είναι το όριο του εαυτού μας αλλά η ουσία του, το καθοριστικό πεδίο απόκτησης συνείδησης και αυτοσυνείδησης, διαμόρφωσης και ανάπτυξης του εαυτού. «Χωρίς δεσμούς με τους ανθρώπους δεν υπάρχει εαυτός και προσωπική σχέση του ατόμου με τον εαυτό του, δηλαδή αυτογνωσία.»[17].

Κατ’ αυτό τον τρόπο το άτομο μπορεί να αναστοχαστεί το νόημα, το πρόγραμμα της ζωής του και να επανασχεδιάσει τους στόχους του, πάντα όμως στα πλαίσια μετασχηματιστικών εναλλακτικών κοινωνικών  σχέσεων που αναπτύσσουν και διαμορφώνουν την προσωπικότητά του. Αυτό γίνεται με ουσιαστικότερο τρόπο όταν ο άνθρωπος ως εσωτερική ενότητα κοινωνικού και ατομικού προβάλλει τη ‘’διάθλαση’’ του κοινωνικού μέσω ζωντανών ατόμων.[18]

2.2 Νόημα ζωής και σκοπός του βίου η παιδεία

Διαπιστώνουμε όλο και πιο έντονα, ότι στα πλαίσια της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης οικονομίας των εμπορευματικών και ανταγωνιστικών σχέσεων , η γνώση προωθείται και εκλαμβάνεται ως εμπόρευμα για την απόκτηση και εξυπηρέτηση εξειδικευμένων, εμπορεύσιμων επαγγελματικών προσόντων, μακριά από την αυθεντική μόρφωση και ανάπτυξη της προσωπικότητας. Ο ανταγωνιστικός καταμερισμός της εργασίας απονοηματοδοτεί το δημιουργικό της χαρακτήρα και μετατρέπει παράλληλα και την πνευματική καλλιέργεια ως σκοπό του βίου μακριά από τις δυνατότητες και τα ενδιαφέροντα του πλήθους.

Συν-επαγωγικά η ιδέα της απο-εμπορευματοποιημένης δράσης ως σκοπός και νόημα εμφανίζεται εξαιρετικά περιορισμένη στην προοπτική της κοινωνικής της σημασίας, όταν καταφάσκει απλώς την ατομική καλλιέργεια του πνεύματος χωρίς συνάμα να προεκτείνεται στην αναγκαιότητα της διαμόρφωσης συγκεκριμένης κοινωνικής στάσης απέναντι στην ανθρωπότητα. «Η αυθεντική αφοσίωση στη μόρφωση προϋποθέτει αφοσίωση στον ανθρώπινο πολιτισμό και στους ανθρώπους που τον δημιουργούν και ορίζει το αληθινό νόημα της παιδείας, ως πολύπλευρης αφομοίωσης του κοινωνικού, των ανθρώπινων επιτευγμάτων, των τρόπων επικοινωνίας και της δημιουργικής δραστηριότητας. Για την παιδεία του σύγχρονου ανθρώπου μεστή νοήματος ζωής είναι η υπέρβαση της αντίληψης που θεωρεί την ατομική μόρφωση απόλυτη αυταξία και αυτοσκοπό.».[19]

Η ουσία της εκπαίδευσης απορρέει δυναμικά από τον πυρήνα της παιδείας που εκφράζει τη διατήρηση και μεταβίβαση του διανοητικού έρωτα για καθετί ανθρώπινο στην διαμόρφωση μιας πορείας που οδηγεί στη γνώση του εαυτού ως αντικείμενο(ειδέναι-επιστημονική γνώση και κατανόηση) και υποκείμενο(συνειδέναι-ως φορέα συνείδησης και κατανόηση της ενότητας του εαυτού-υποκειμένου και ως κατανόησης της ενότητας του εαυτού-υποκειμένου με τους άλλους ανθρώπους-υποκείμενα.

Συνεπώς το ζήτημα της ανθρώπινης μόρφωσης στην πληρέστερή του διάσταση έγκειται όχι μόνο στην απόκτηση γνώσεων, αλλά κυρίως στην ανάπτυξη και καλλιέργεια όλων των μορφών συνείδησης και στη διαμόρφωση του ανθρώπου ως προσωπικότητας που αποζητά και εκφράζει την καλοσύνη, την ομορφιά και την αλήθεια.[20]

Η ολόπλευρη ανάπτυξη του προσώπου μέσα από τη δυναμική έκφραση ενός νοήματος παιδείας που οδηγεί στην χειραφέτηση εκφράζει ένα σκοπό ζωής άμεσα συσχετιζόμενο με τη δημιουργική διάσταση της παιδαγωγίας. Ο εν δυνάμει άνθρωπος τείνει προς την αυτοπραγμάτωση του, όταν τοποθετείται ενεργητικά στη ζωή και στον κόσμο νοηματοδοτώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ύπαρξη του. Δεν υπάρχει απλά, ούτε αντιμετωπίζει τον κόσμο παρακολουθώντας τη ροή του. Δημιουργεί με βάση τους σκοπούς ζωής που θέτει. Η ύπαρξη σκοπών εκφράζει μια ιδεατή σχέση με το μέλλον, μια εναλλακτική πραγματικότητα και ελπίδα. Το παρόν χωρίς τη δυνατότητα της ανίχνευσης του μέλλοντος φαντάζει αδιέξοδο.

           

Συμπεράσματα

Το αρχικό ερευνητικό μας ερώτημα αναζητούσε νόημα ζωής και σκοπούς του βίου συναπτόμενους  με ένα δημιουργικό παιδαγωγικό έργο. Κέντρο της διερεύνησης μας στάθηκε ο άνθρωπος στη δυναμική πορεία της αυτοπραγμάτωσης του μέσα από τη διαμόρφωση της συνείδησης και της αυτοσυνείδησής του, της γνώσης του ‘’είναι’’ του μέσα από το γίγνεσθαι των ομοίων του, της απόκτηση του ατομικού μέσα από το κοινωνικό. Είδαμε ότι ο άνθρωπος ‘’τελειώνεται’’ όταν επιχειρεί μια δυναμική έξοδο από την ιδιοτελή και ανταγωνιστική ατομικότητα και βαίνει προς συνάντηση των συν-εικόνων του. Η πορεία αυτή οριοθετείται από τη έκφραση της παιδείας που εξιδανικεύει τον έρωτα του κάλλους, της ομορφιάς και της αλήθειας και όχι την εμπορευματο-οικονομική διάσταση του περιεχομένου της.

Όταν έτσι διαμορφώνεται η πορεία, ο άνθρωπος νοηματοδοτεί και ερμηνεύει το επιστητό μέσα σε μια δημιουργική ένταση, που του ανοίγει συνεχώς νέες οπτικές των πραγμάτων και προχωρά σε συνεχείς ανα-νοηματοδοτήσεις. Δεν εσωτερικεύει με τρόπο αρνητικό τις όποιες δυσχέρειες, αλλά τις τοποθετεί ως εφαλτήριο νοήματος ζωής, υπευθυνότητας και αξιοπρέπειας.

Η κάθε του δράση και εργασία είναι έμπλεη νοήματος που δεν εξαντλείται στην ατομική προοπτική αλλά επιζητεί την εξακτίνωση και ολοκλήρωση στο κοινωνικό σώμα. Αγαπά για να υπερβεί και όχι για να ικανοποιήσει την προσωπική αποδοχή και ανάγκη. Αγαπά τον άλλο για να μπορέσει να αγαπήσει βαθιά τον ίδιο του τον εαυτό, υπερβαίνοντας την προοπτική της συναλλαγής που εκμαυλίζει τη σχεσιοδυναμική της ανθρώπινης κοινωνίας. Τέλος όταν πονά δεν αυτό-συστέλλεται αλλά ανάγει σε αξιοπρέπεια την σωματική ή συναισθηματική πρόκληση και νόημα ζωής.

Όταν οι σκοποί και τα νοήματα της ζωής του είναι μεγάλα, τότε μεγάλο είναι και το ενδιαφέρον για την ανθρωπότητα , ενώ αντίστοιχα οι μικροί σκοποί εκφράζουν και το μικρό ενδιαφέρον του. Ο άνθρωπος, ο μικρός και μέγας, ανακεφαλαιώνει και ανα-νοηματοδοτεί όλο το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον σε μια προοπτική που ξεπερνά το στατικό παρόν και ανιχνεύει ένα δυναμικό και ανατρεπτικό μέλλον.

Κ. Πιπεράς

---

[1] Savater.F.,  Η αξία του εκπαιδεύειν, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ. 28-30.

[2] Ο άνθρωπος προσεγγίζεται ως όν που έχει συνείδηση και αυτοσυνείδηση και με τρόπο συνειδητό επενεργεί στην πραγματικότητα. Στην ίδια προοπτική εντάσσονται και οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων ως υποκειμένων στην αλληλεπίδρασή τους με την αντικειμενική πραγματικότητα. Βλπ. Παυλίδης, Περικλής. «Συμβολή στη φιλοσοφική θεώρηση της παιδείας: Το αντικείμενο και η σημασία του περί παιδείας φιλοσοφείν». Στο Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 20 (2003), 171-185. Στο Παυλίδης Περικλής. Σημειώσεις για το μάθημα: Φιλοσοφία της Παιδείας, Α.Π.Θ.-Π.Τ.Δ.Ε., ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ», Θεσσαλονίκη, 2010-2011, σελ. 2-5.

[3] Ό.π σελ. 3.

[4] Ό.π σελ. 4.

[5] Βίκτωρ Ε. Φρανκλ., Το νόημα της ζωής, Ψυχογιός, Αθήνα, 2010, σελ.155.

[6] Ό.π σελ. 155.

[7] Frankl Viktor: Un significato per l� esistenza. Psicoterapia e umanesimo. Citta nuova, 1983. Στο www.psyche.gr/frankl

[8] Βίκτωρ Ε. Φρανκλ., Το νόημα της ζωής, Ψυχογιός, Αθήνα, 2010, σελ. 167-170.

[9] Το μέγεθος των ανθρώπινων βασάνων είναι απολύτως σχετικό. Αντισταθμίζεται από την εσωτερική γαλήνη και την προσωπική απόφαση για ζωή απέναντι στη μοίρα. Η συνείδηση της ‘’εσωτερικής αξίας’’ τείνει σε υψηλότερα, περισσότερο πνευματικά αγαθά, που δεν μπορεί να κλονίσει μια εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση. Ο άνθρωπος μπορεί να διατηρήσει ένα ίχνος πνευματικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας του πνεύματος ακόμα και σε τρομερές συνθήκες ψυχικής και σωματικής πίεσης. Βλπ. Ό.π σελ.107-111.

[10] Ό.π σελ. 198-200

[11]Εδώ μπορεί να χρησιμοποιήσει ή να αφήσει τις δυνατότητες να πραγματώσει τις ηθικές αξίες που ενδεχομένως να του προσφέρουν. Ό.π σελ. 114.

[12] «Ο άνθρωπος ως πρόσωπο-προσωπικότητα εκφράζει το άτομο στη διαλεκτική ενότητα της βιολογικής του φύσης και των κοινωνικών σχέσεων στις οποίες εμπλέκεται. Η απλή φυσική-βιολογική-ανάπτυξη του ανθρώπινου οργανισμού με κανένα τρόπο δεν μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη των ειδοποιών για τον άνθρωπο τρόπων συμπεριφοράς και δράσης. Αυτοί αποκτούνται μέσω της διαδικασίας κοινωνικοποίησής του με την εκπαίδευση του από το κοινωνικό περιβάλλον.» Βλπ. Παυλίδης Περικλής., Ανθρώπινη φύση, κοινωνική εργασία, παιδαγωγία: οι βιολογικοί και κοινωνικοί συντελεστές της προσωπικότητας. Στο Σύγχρονη Εκπαίδευση-τεύχος 123(2002), σελ. 65-79.. Στο Παυλίδης Περικλής. Σημειώσεις για το μάθημα: Φιλοσοφία της Παιδείας, Α.Π.Θ.-Π.Τ.Δ.Ε., ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ», Θεσσαλονίκη, 2010-2011, σελ.22-26.            

Η προσωπικότητα δεν μπορεί όμως να αποκτηθεί απλά ως προϊόν διαπαιδαγώγησης και παθητικής διαμόρφωσης κάτω από την επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος, αλλά κυρίως ως αυτοπαιδαγώγηση, ως αφομοίωση του κοινωνικού και διάθλασης του μέσω των ψυχοσωματικών ιδιαιτεροτήτων του ατόμου. Η βιολογική ύπαρξη του ανθρώπου δεν μπορεί να αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά μέσο για την κοινωνική του ανάπτυξη ως προσώπου. Βλπ. Παυλίδης Περικλής., Ανθρώπινη φύση, κοινωνική εργασία, παιδαγωγία: οι βιολογικοί και κοινωνικοί συντελεστές της προσωπικότητας. Στο Σύγχρονη Εκπαίδευση-τεύχος 123(2002), σελ. 83-93 Στο Παυλίδης Περικλής. Σημειώσεις για το μάθημα: Φιλοσοφία της Παιδείας, Α.Π.Θ.-Π.Τ.Δ.Ε., ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ», Θεσσαλονίκη, 2010-2011, σελ.33-43.            

[13] Ό. π σελ. 27-30.

[14] Ανάλογα με το βαθμό κοινωνικοποίησης –κοινωνικής συνείδησης- προσδιορίζονται και τα διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης της προσωπικότητας. Ο κατώτερος τύπος εκφράζεται με κέντρο του βιωτικού του προγράμματος τη βιολογική του ύπαρξη και αναπαραγωγή. Κάθε δραστηριότητα είναι μέσο που υποτάσσεται στη βιολογική του ύπαρξη. Είναι ο κατεξοχήν καταναλωτής που δεν μπορεί να υπερβεί τα όρια της φυσικής του ύπαρξης. Η στάση του ως προς τη μόρφωση είναι εργαλειακή, μέσο και όχι αυτόνομη διάσταση. Σε ένα υψηλότερο επίπεδο προσωπικής τυπολογίας ο ύψιστος σκοπός του βίου είναι η δραστηριότητα και η χάραξη της ζωής ως εσωτερικής ανάγκης για εργασία, για επιτυχία, για αναγνώριση. Η εργασία γίνεται αυτοσκοπός, η μόρφωση εσωτερική και σταθερή ανάγκη για ‘’δια βίου μάθηση’’ στον στενό ορίζοντα της ατομικότητας. Στο επόμενο και ψηλότερο σημείο του ορίζοντα της προσωπικότητας ύψιστος σκοπός της ζωής γίνεται η αφοσίωση στους άλλους, η υπηρέτηση της κοινωνίας, ο δεσμός μας με τους άλλους. Το ενδιαφέρον του ανθρώπου για τη γνώση και τη μόρφωση συν-ορίζεται από το ευρύτερο ενδιαφέρον του για την κοινωνία, την αφοσίωση της προσφοράς σε άλλους ανθρώπους. Βέβαια η αφοσίωση στην ανθρωπότητα μπορεί να εκφραστεί κομφορμιστικά ή ως προοπτική κοινωνικής χειραφέτησης και προόδου με την μορφή της ‘’ανυπακοής’’. Στην πρώτη περίπτωση το κοινωνικό ενδιαφέρον εντάσσεται στα πλαίσια της εκάστοτε κατάστασης που εκλαμβάνεται ως δεδομένη και αναπτύσσει την κυρίαρχη ιδεολογία-άποψη. Ο κόσμος μέσα από την ανάπτυξη των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών συμφραζομένων προσεγγίζεται στατικά και η κοινωνική συμμετοχή παίρνει τη μορφή της φιλανθρωπίας. Στη δεύτερη περίπτωση η προσωπικότητα ως ατομικότητα είναι αφοσιωμένη στην κοινωνία για δημιουργία και πρόοδο μέσα από την αλλαγή του κοινωνικού ιστού. Ο στόχος τώρα είναι να προκύψει η δυναμική αλλαγή των πραγμάτων.

[15] Παυλίδης Περικλής ., Αναζητώντας τους σκοπούς της εκπαίδευσης. Για την επανεξέταση του ιδεώδους της αυτονομίας. Στο Σύγχρονη Εκπαίδευση-τεύχος 147(2006), σελ. 99-103. Στο Παυλίδης Περικλής. Σημειώσεις για το μάθημα: Φιλοσοφία της Παιδείας, Α.Π.Θ.-Π.Τ.Δ.Ε., ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ», Θεσσαλονίκη, 2010-2011, σελ.111-114.

[16] Ό. π σελ.123-125.

[17] Ό. π σελ. 132-133.

[18] Ό. π σελ. 135.

[19] Παυλίδης Περικλής., Η παιδεία ως σκοπός του βίου. Στο Κ. Βουδούρης(επ.), Παιδεία: Η εκπαίδευση στην εποχή της οικουμενικότητας, Ιωνία, Αθήνα, 2008. σελ. 238-251. Στο Παυλίδης Περικλής. Σημειώσεις για το μάθημα: Φιλοσοφία της Παιδείας, Α.Π.Θ.-Π.Τ.Δ.Ε., ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ», Θεσσαλονίκη, 2010-2011, σελ.140-153.

[20] Ό. π σελ. 151.